Tələbə Psixologiyası

         Bundan öncə də psixologiyaya aid bir çox mövzularda yazmaq istəmişəm, amma hamısı yarımçıq qalmışdır. Səbəb isə haradan başlayıb haradan qurtaracağımı bilməməyim olmuşdur. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün, mövzunu bir neçə alt başlıq formasında sizə təqdim edəcəm. Alt başlıqların sayı az da ola bilər, çox da ola bilər. Bunun bir mənası yoxdur. Diplom işi kimi mövzuya 3-4 səhifəlik bir şey yazıram. Əsas olan sizin faydalanıb, faydalanmamağınızdır. Odur ki, uğurlu qiraətlər.

         Giriş: Öz tələbəlik təcrübəmi yada salıb, bunun necə stresli və ağır iş olduğunu vurğulaya bilərəm. Bu gün universitet oxumaq bizim valideynlərimiz tərəfindən bütün problemlərin həlli olaraq dərk edilir. Mən onları qınamıram. Bu gün yüksək vəzifədə kök atanlar, yaxşı pul "tutan"-lar, məhz universitet məzunlarıdırlar. Universitet oxumaq insanın həyatında heç də əhəmiyyətsiz bir şey deyil. İnsan universitet və ya bənzər müəssisə sayəsində cəmiyyətdə müəyyən rola sahiblənir. Bu yazımda xüsusən universitet tələbələrinin üzərində dayanacağam (həm bu anlayışın vacibliyindən dolayı həm də öz şəxsi təcrübəmdən dolayı). Beləliklə tələbə, kobudca qruplaşdırsaq, yetkinliklə uşaqlıq dövrünün arasında, özünə gələcəkdə sosial yetkinlik qazanmağa və  cəmiyyətin dəyərləri ilə uzlaşmağa çalışan, bu cəmiyyətdə, bu dünyada özünə yer tutmağa çalışan fərddir. Gənclik dönəminə tuş gələn tələbəlik erası, insanın biopsixososial cəhətdən ən aktiv və dəyişkən həyat periodudur. Bu aktivlik, özünü həm fiziki həm də psixoloji formatda biruzə verir. Həm bədənimizdə çoxlu dəyişikliklər baş verir həm də uşaqlıqda formalaşan bəzi şəxsiyyət xüsusiyyətləri, sonradan əldə olunmuş dünya görüşü və bacarıqlarla yenidən dəyərləndirilir. Artıq fərd yavaş-yavaş qalıcı və dəyişməyən şəxsiyyət yolunda addımlamaqdadır.

         Psixoloqlar belə hesab edirlər ki, tələbələrin, başqa sözlə, gənclərin biopsixososial proseslərini çox yaxşı araşdırmaq lazımdır. Çünki yaxşı öyrənildikədn sonra dünyamızın gələcəyi olan gəncləri daha yaxşı anlaya bilər və onlarda qarşılıqlı əlaqədə ola bilərik. Ölkəmizin gələcək cəmiyyətini əmələ gətirəcək olanlar bu günün gəncləridir. Onların bu məruz qaldıqları problemlər sabah başqa, daha ağır fəsadlara səbəb ola bilər. Eyni zamanda bu gün onların problemdən çıxış yolunu tapa bilməmələri, sabah da davam edə bilər və fəsadları ağır olar.

         Sosial yetkinliyin iki müstəvisi: Qəhrəmanımız, yəni, tələbə, sosial yetkinliyə çatmaq üçün «müstəqillik» və  «cinsi» müstəvidə bir çox uğurlar əldə etməlidir. Müstəqillik bəzən yanlış şərh edilir və fərdin ağlına nə gəlsə onu da edə biləcəyi mənasında ifadə olunur. Əksinə, müstəqilləşmək, mədəniləşmək, cəmiyyətdə yaradıcı və rasional düşünən fərd olmaq və sosiallaşmaq  mənasını verən anlayışdır. Sizi öz qərarlarınızı öz dəyərlər sisteminizin əsasında verirsiz. Müstəqillik budur. Müstəqilliklə yanaşı, universitet tələbəsi üçün vacib olan bir digər anlayı «cinsi kimlik» anlayışıdır. Cinsi kimliyin formalaşmağı, yeniyetməlik dönəmlərindən etibarən ortaya çıxan fiziki və hormonal dəyişiklikərdən etibarən başlayan, daha sonra iki cins arasındaki cinsi fərqlərin qəbulu və cinsi rolların müəyyənləşdirilməsi ilə davam edən və sağlam cinsi münasibətlərin formalaşması ilə tamamlanan çox vacib bir prosesdir. Yəqin ki, razılaşarsız ki, universitet tələbələrinin verəcəyi qərarlardan birisi də qarşı cinsdən dost və həyat yoldaşı seçmək və evlənməkdir. Bu məsələdə valideynlər də ehtiyatlı olmalı və psixoloji travma yarada biləcək formatda ünsiyyətdən qaçmalıdırlar.

         Mənlik: Tələbənin «mən kiməm?», «mən nəyəm?» kimi suallara cavab axtaraması, onun mənliyini əmələ gətirir. Fərdin mənliyinin əsasını hansı cinsə mənsub olması, sənəti, hansı sosial qrupa daxil olduğu və özünün lazımi səviyyədə olub olmadığı ilə əlaqədar düşüncələri əmələ gətirir. Bu mövzularda fərdin bir çox şeyi müəyyənləşdirməsi, onun öz yolunu cızmasına səbəb olur. Nəticədə, onun üzərində ailəsinin təsiri azalır və öz-özünə hörməti artır. Hesab edirəm ki, bu Azərbaycan cəmiyyəti üçün çox vacib məsələdir.

Tələbələrin ümumi problemləri: Hələ tələbə adının qazanılmasından qabaq, abiturient bir çox psixoloji gərginliklərə məruz qalacaq. Biz bilirik ki, universitet oxumağın ən əsas məqsədi müəyyən bir peşəyə, işə sahib olmaq, bununla da müəyyən sosial hörmət qazanaraq, status sahibi olub, iki ayaq üzərində sərbəst dayanmağı bacarmaqdır. Eyni zamanda şəxsiyyəti inkişaf etdirib, elmi çalışmalara imza atmaq da bu qəbildən məqsədlərə nümunə təşkil edə bilər. Bütün bu sadaladıqlarımı abiturient gözlərinin qarşısına gətirib, «mandraj» dediyimiz hala düşə bilər. Tələblə adının qazanılmasından sonra da yeni stress mənbələri yaranır. Semestr imtahanları, ailənin tələbəni oxutdurmaq üçün iqtisadi çətinliklər yaşaması, seçilmiş ixtisasın tələbəyə uyğun olub olmaması (çünki istədiyi yerdə oxuyan tələbələr uğur qazanırlar). Adətən tələbələr imtahanlarla əlaqədar yaşadıqları problemləri öz istedadları ilə əlaqələndirirlər. Bu kimi bir çox problemlərin aradan qaldırılması üçün, universitetlərdə ya müəllmilərin (bu çətin məsələdir) ya da xüsusi tutorların köməkliyi ilə tələbələrin treyninqlərə və psixologi çevrələrə cəlb edilməsi lazımdır. Tələbələrin problemlərinə başqa onların asosyal qalmaları, sağlamlıqlarında və ya şəxsiyyətlərində hər hansı problemlər yaşamaqları göstərilə bilər. İmtahana hazırlaşmada fokus, başqa sözlə, diqqətini toplamaq bacarığı da tələbənin ən vacib problemi hesab edilir. Bunun öhdəsindən gəlmək asan iş deyil, amma həyati məsələdir. Yarı yolda qalmaq bu problemi həll etməkdən daha ağırdır. İnsan çox şeyi vərdiş edən canlıdır. Diqqəti toplamaq və diqqəti yayındıran faktorları aradan qaldıraraq, dərslərə yaxşı hazırlaşmaq kimi vərdiş əmələ gətirmək mümkündür və sübut olunub ki, buna 21 gün ərzində nail olmaq olar.  Əlbəttə ki, bu geniş mövzudur.

         Tələbələrin psixolojik problemləri: Əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə aparılan araşdırmalarda belə bir nəticəyə gəlinmişdir ki, tələbələrin gərginlik, yüksək səviyyəli qayğı, duyğusal laqeydlik, mütəmmadi olaraq xəyal qurmaq, yüksək həyəcan və həssaslıq, ətrafa uyğunlaşmamaq, asosyallıq, daxilə qapanma, insanlarla ünsiyyət qurmaqda çətinliklər və qeyri-müəyyən qorxular kimi psixoloji problemlərə məruz qalırlar. Bizim ölkə üçün düşündükdə isə, bəlli səbəblərə görə, ümumi tələbələrin yalnız 30%-nə (bəlkə də daha az) bu probləmlərin aid olduğunu deyə bilərəm. Sadəcə universitet dərsləri deyil, eyni zamanda dostlar, ailə və əks cinslə olan münasibətlər bütün bu problemlər zəncirinin formalaşmağında müəyyən rol oynayırlar.

         Uğurun sirri: Bu çox sadə və hamının bildiyi bir şeydir. Tələbə hər şeydən öncə öz dərslərində uğur qazanmaq istəyəcəkdir. Digər arqumentləri sabit fərz etsək və universitet dərslərini öncəlik qəbul etsək, universitet imtahanlarında uğur qazanmağın ən əsas sirrinin «imtahan sabahdır» fikrində gizləndiyini görəcəyik. Vaxtında, damla-damla oxunan dərs, inanın ki, uğurun təminatıdır. İnsan beyninə nə qədər təriflər yağdırsalar da, fitri istedada sahib olanları çıxmaq şərti ilə, normal, sıradan tələbələr üçün uğur qazanmağın sadəcə bir yolu var: hər gün az-az oxumaq. Hətta vaxtından öncə işləri bitirib, düşüncəni genişləndirmək üçün əlavə materiallar belə oxumaq olar ki, bu sizi özünüzə daha da əmin edə bilər.

         Sizə çatdırmaq istədiklərim hələlik bu qədər.

Yararlandığım Qaynaqlar:

-       Prof.Dr. Abdülkadir ÇEVİK - Üniversite Gençliği ve Ruh sağlığı

-       Prof.Dr. İ. Ethem ÖZGÜVEN – Üniversite Öğrencilerinin Sorunları ve Başetme Yolları