Niall Griffits - Kötük

Kitabın rusa adı: Культя - Нил Гриффитс

Kitabın ingiliscə adı: Niall Griffiths - Stump

Təqdimat: Niall Griffiths 1966-cı ildə Liverpulda anadan olub, daha sonra Aberystwyth şəhərinə köçüb. Hər iki şəhər onun dünyagörüşünün formalaşmasına güclü təsir göstərib. Bu şəhərlərdə Uels (Welsh) mühiti Griffiths-i əməllicə təsirləndirib.

Ailəsinin kökən olaraq Uelsin Toxteth tərəflərindən olması da onun baxışlarını şəkilləndirib. Kitabların olmadığı bir evdə böyüməsinə baxmayaraq Niall acgözlüklə oxuyarmış. Sözəbaxan uşaq olmadığına görə onu cəzalandırmaq məqsədilə anasının doğulduğu kəndə göndərirlər, lakin bu hadisə Griffiths-in qarşısında qeyri-adi imkanlar açır.

Gələcək yazıçının həyat materialı toplaması üçün bu yerlər əvəzsiz rol oynayır. Sonralar qısamüddətli olaraq bir işdən başqasına keçməklə illərini xərcləsə də, yenə də gələcək əsərləri üçün material toplamaq baxımından mənasız ötüşməyib. Griffiths-in romanlarında gördüyümüz nəsibsiz insanların, marginal təbəqənin həyatının təsviri buradan qaynaqlanır.

“Mən bilirəm ki, valideyinlərim mənim uğurlarıma çox sevinirlər, lakin kitablarımı onların oxumasını istəməzdim. Yeni kitablarım nəşr olunanda onların bir nüsxəsini anama və atama göndərirəm, eyni zamanda onlardan xahiş edirəm ki, bu kitabları oxumasınlar” – deyir yazıçı.

Qeyri-ənənəvi üslubda yazılmış romanların müəllifi Niall Griffiths artıq öz ölkəsində deyil, bütün dünyada tanınmaqdadır. “Kötük” adlı bu roman onun Azərbaycan oxucularıyla ilk görüşüdür. (mənbə: azadliq.org)

Süjet: Darren və Alister Liverpulu köhnə bir maşınla tərk edirlər. Onlar birqollu şəxsi balaca bir şəhərdə axtarmaq üçün bu yola çıxdılar. Bu birqollu şəxs onların bossuna pul atıb. Odur ki, onların bossları da bu iki ağıldan kəmi onun digər qolunu qopartmaq üçün göndərib. Kitabda bu birqollu adamın adı çəkilmir. O, alkoqlosuz, narkotiksiz, qolsuz və uzun müddət yanında olan, lakin sonra onu satan qadınsız yaşamağa öyrəşməyə çalışır. Hərdən dəhşətli dərəcədə darıxır. Buna baxmayaraq dözür. Sonda isə ali bir qüvvənin vəziyyətə müdaxiləsi açıqca sezilir. Hesab edirəm ki, təkcə bu finala görə romanı oxumağa dəyər.

Niall Griffits

Kitab mənim gözlərimlə: Romanın pratoqonisti elə yazıçının özüdür, çünki yazıçı da roman qəhrəmanı kimi aşağı yaşlarda rahat həyat yaşamayıb, poçtda işləyib. Araşdırmalarım göstərdi ki, bu romanda olduğu kimi, yazıçının digər romanlarında da əsərin baş obrazları “bəyaz yaxalıqlılar” deyillər. Bu hələ yumşaq deyilmiş ifadədir. Əslində belə bir yazıçının olması bizim üçün şansdır ki, biz həmin cəmiyyətləri başa düşək. Mənə elə gəlir ki, kifayət qədər adam olacaq ki, belə cəmiyyətlərlə maraqlansın. Əlbəttə ki, maraqlanmayanlar da olacaq. Odur ki, çalışmaq lazımdır ki, imakan daxilində oxuyacağın kitab haqqında bəzi qaynaqlardan araşdırmalar aparasan. Yazıçı ingilis cəmiyyətinin dibi haqqında yazır. O dib ki, dünyanın hər yerində eynidir: spirtli içkilərdən və narkotikdən asılı insanlar, cinayətkarlar, həyatdan bezənlər və ağıldan kəmlər. Yazı üslubu həm çətindi həm də sadə, çünki kitab prinsipcə iki hissədən ibarətdir. Birinci hissədə Darren və Alastairin maşınla yol getmələri və bu zaman aralarında keçən dialoqlardan və ikinci hissə isə onların axtardıqları obrazın öz daxilindəki fikirlər- və dünyaya baxışıdır. Bu dialoqların sonunda qısa özət olaraq maraqlı fikirlər də yer alıb. Bu fikirlərdə əsasən ali qüvvə və insan münasibətlərindən söhbət açılır və daha çox bu ali qüvvənin yalançı bir şey olduğu vurğulanır. Başqa sözlə, Tanrı hədəfə alınır. 

Mənə elə gəlir ki, romanın ən əhəmiyyətli iki obrazı həyatdan dərs çıxarmağı bacarmışlar. Bunu romanın sonunda görmək olar. Həqiqi dostluq möcüzələr yarada bilər. Möcüzə əslində möcüzəvi bir şey deyil. Diqqətlə baxsaq hətta bunu milliyətindən, dinindən və irqindən aslı olmayaraq insanın mövcud olduğu hər yerdə sezə bilərik.

Kitabda biz yalnız insanla qarşı-qarşıyayıq. Bəlkə də oxuyuculardan çoxusu yalnızdır, bəlkə də yox. Hər iki halda da, sözün həqiqi mənasında, yalnız insanın daxili dünyasını görürük və bu dünyada baş verən spontan fikri prosesləri izləyirik. Şəxsən mənə bir çox məqam doğma gəldi. Deməli mən də yalnız insanam. Qorxunc məqam odur ki, bu yalnızlığa öyrəşirəm və buna meyl edirəm....

Romanda yaş məhdudiyyətinin olmasının və bunun kitabın üzərində yazılmasının tərəfdarıyam. Şərt onda deyil ki, kitab söyüşlüdür. Ona görə yaş məhdudiyyəti olmalıdır ki, kitabda təsiredici məqamlar çoxdur. Söyüşlərin çox olması da əslində Azərbaycan oxucusu üçün heç də ürəkaçıcı məqam olmadığını düşünürəm. Bu məqamları oxumaq və onu başa düşmək müəyyən həyat təcrübəsi və bu həyat təcrübəsinin nəticəsində də əldə edilmiş yanaşma tərzi, vəziyyəti dəyərləndirmək bacarığı olmalıdır. Elə ona görə də kifayət qədər fərqli və özünəməxsus olan bu kitaba nəinki 18 yaşdan yuxarı, hətta deyərdim ki, 20 və 22 yaşdan yuxarı insanların oxumağı daha məqsədəuyğundur.

Kitabdan seçmələr: 1) Biz etiraf edirik ki, öz ehtiraslarımızın öhdəsindən gəlməkdə acizik, öz həyatımızı özümüz idarə edə bilmirik. Etiraf etdik ki, sərbəstliyimizin son qırıntıları da Müqəddəs Yelena klinikasında tüstü dolu sarı otaqda kələkbaz, yalançı möminə, riyakara və onun arxasında duran geniş, vahiməli təşkilata sevinclə verməyə hazırıq. Biz həm də əhəmiyyətsiz olduğumuzu etiraf etdik, lakin nə zamansa bu anddan geri çəkilsək, daha da mənasız olacağıq, nəcis də yox, nəcis içərisində qaynaşan qurdlara dönəcəyik. Özü də nəcisdə yaşayan qurdların nəcisini yeyən qurdlara. Lakin buna baxmayaraq, biz ağ bayraq qaldırırıq. Baxın, biz bayrağı yelləyirik. Yalnız öz ******** əlimizlə. 2) Biz bir şeydən əmin olduq ki, yalnız bizdən böyük olan qüvvə bizə ruh sakitliyini qaytara bilər. Vacib deyil o hansı qüvvədir: mütləq deyil ki, bu Tanrı olsun, hərçənd bəziləri üçün məhz O, Tanrı olsa belə, rəsmi dinlərdən birinin variantında olması vacib deyil. Bu, dəniz ola bilər, bəlkə də səma; hansısa ağac, tarix. Nə olursa olsun bircə bu nəsnədə itib batmaq mümkün olsun. Bəziləri gözləməli olacaqlar ki, Ali Qüvvə onların həyatlarına qəfil daxil olsun, çünki bu qüvvəni axtarmaq mənasızdır və bu insanlar üçün Ali Qüvvə şəxsiyyət olmayacaqdır, çünki bu onları yalnız növbəti dağıntılara aparacaq, lakin bu kitab, film, hər hansı bir yer, təbiət hadisəsi, heyvan ola bilər; tülkü, məsələn, siz pəncərə qarşısında dayanarkən dağdan enib bağınızı iyləməyə gələn, taygöz tülkü – sözlə ifadə oluna bilməyən təcəssüm – bağınızda qiymətli bir şey var. Siz də ona baxırsız. Köynəyinizin boş qol hissəsində sol qolunuzun qalığı nəbzvari sancır, sizin insanlıq ləyaqətinizin qalıqları isə güclə eşidiləcək dərəcədə kəlləciyinizin içində qımıldanmadadır. 3) Biz qərar qəbul etdik – öz iradəmizi və həyatımızı Allaha təslim etmək – bizim onu başa düşdüyümüz şəkildə. Baxın biz nə etdik – özümüz də təslim olduq, himayəmizdə olanları da təslim etdik – günahsızlığı cinayət hesab edən qüvvəyə. Elə bir qüvvəyə ki, həyatlarımızın puç olmasında başlıca günahkardır, belə hesab etməyə əsasımız var. Elə bir qüvvəyə ki, bu puçolmanın səbələrini dəyişdirə və yüngülləşdirə bilmir və ya bunu etmək istəmir. Elə bir qüvvəyə ki, əgər biz ona daha əvvəl müraciət etməyi lazım bilirdiksə belə, bunu yalnız yalvarış və lənətlərlə edirdik. Sadəcə olaraq son dərəcə uğurlu ideya idi, ****** *****. 4) Biz itaətkarlıqla Ona yalvarırıq ki, zəifliklərimizi bizdən alsın. Daha sonra bu tapşırığın yerinə yetirilməsinin mümkünsüzlyündən gülürdük, bir də xəcalətdən, bu yalvarış o qədər aciz, köləcəsinə idi ki, bizim əzablarda üz döndərdiyimiz qalibiyyət qüruruna heç bənzəmirdi, idarə olunmayan, isterik gülüş isə getdikcə artırdı, gözlər dəhşətdən bərəlirdi, üzlər solğunlaşırdı, nəbz tezləşirdi, lakin biz hələ də gülürdük, gizlənirdik, başımızı dik tuturduq, ilgəyi boynumuza keçirirdik, ülgücü biləyimizə yaxınlaşdırırdıq, gözümüzdən yaşlar tökülürdü, amma biz hələ də gülürdük, o qədər ucadan gülürdük ki, qırtlağımız partlayırdı və bayıra yalnız qışqırıq və qan çıxırdı. Lakin biz hələ də gülürdük: bəlkə kənardan baxana elə gəlirdi ki, biz dəhşətli əzab çəkirik, müdhiş ağrı hiss edirik, amma yox, bu gülüş idi. Həqiqətən; biz şənlənirdik.  

Yekun: Bu kitabı əyləncəli və maraqlı adlandırmaq çətindir. Buna baxmayaraq romanda işıqlı və həyati məqamlar var. Bu sadə roman bizə həyatı başqa prizmadan dəyərləndirməyə imkan verə bilər. Roman qeyri-ənənəvi struktura malikdir. Yazıçı həyatın alt qatında yaşayan insanların psixologiyasına ustalıqla nüfuz etməyi bacarıb.