Səməd Behrəngi - Balaca qara balıq

Gəlin qulaq asaq böyük nağıl ustası Səməd Behrənginin səsinə. Baxaq görək, bu nağılda Kiçik Qara Balıq anasına nə deyir:  “…Yox, ana, mən belə gəzintilərdən yorulmuşam. Buradan uzaqlaşmaq və başqa yerlərdə nələr olduğunu bilmək istəyirəm. Birdən zənn edərsən ki, bunları mənə kimsə öyrədib, yox, ana, çoxdan bu fikrə düşmüşəm. Əlbəttə, ondan-bundan çox şeylər öyrənmişəm. Məsələn, bunu başa düşmüşəm ki, balıqların çoxu həyatlarını boşu-boşuna keçirdiklərindən gileylənirlər. Daim ah-nalə edir, hər şeydən şikayətlənirlər. Bilmək istəyirəm görüm, həyat elə bir qarış yerdə o yana-bu yana gedib qayıtmaqdanmı, qocalıb heç nə görməməkdənmi ibarətdir, yoxsa başqa dünya da mövcuddur!..”

Bu əsəri mən hələ orta məktəb illərində oxumuşdum. Uşaq zehnim üçün fərqli düşüncə aşılayan əsər uzun müddət yadımdan çıxmamış, mənə müəyyən inqilabi düşüncə üfüqlərini tanıtdırmışdı. Asi olmaq, razılaşmamaq, üsyankarlıq, öz bildiyini etmək kimi məsələlərlə əlaqədar içimdəki rezonansa səs verən "Balaca qara balıq", bir tərəfdən həyata atılmağın, qorxuların, yetkinlərin həyatını, digər tərəfdən də fərdləri cəngində əsir edən sistemlərə qarşı yazılmış rəngli bir yumşaq satiradır. Belə nağılların əsasən yetkin, böyük insanlara ünvanlandığını, özündə çoxlu sətiraltı mənaları barındırdığını başa düşmək üçün sadəcə bir neçə il lazım oldu. Bu gün bu gözəl nağıla yenidən müraciət etdim və onda olan doğmalıq hissini yenidən hiss etdim. 

Yeksənəkliyə qarşı atılmış istənilən addım fərdin özünüdərkində yeni mərhələnin təməlini qoyur. Balaca qara balıq sadəcə müəyyən yerdə, məkanda, zamanda və müəyyən konkret balıqlarla gəzişməyin ona kifayət edə bilməyəcəyini dərk edir. Əgər bu məqam nağılın fəlsəfi-spiritual kontekstini əmələ gətirirsə, o həm də alleqorik nağıl kimi, cəmiyyətin tənqidi olub, bu yeksənəkliyin, qapalı sistemin hansısa üçüncü tərəfin iradəsinin nəticəsi olduğu haqqında da dolayı ismarıclar ötürür. Düşünməyimizi istəməyən, bizi qorxudan və mənasız süni maneələr yaradan qüvvələr qurduğumuz insan cəmiyyətinin ideal metaforudur. Bütün mənfi enerji şığımalarına rəğmən balaca qara balığını dərəyə, dənizə doğru birmənalı irəliləyişi azadlığıa çağırışın ən özünəməxsus formalarından hesab edilməlidir. Çox böyük ironiyadır ki, özümüzü dərk etmək istəyərkən yola çıxmalı olduğumuzu cığırda bunu etməməyimiz üçün bizimlə mübarizə aparan bu qədər yad iradə ilə rastlaşırıq. 

Conatan Livinqston adlı qağayı ilə çox oxşar olan Balaca qara balıq, xəyalların izindən getməyi, özünəgüvəni, təmiz şüuru, parlaq zəkalılığı təbliğ edir. Fərqli fərdlər həmişə qoxudulurlar ki, mənəvi cəhətdən yoxsul insanlar öz varlıqlarına təsəlli tapsınlar. 

"Balaca qara balıq"ı həm də "Balaca Şahzadə" əsəri ilə müqayisə etmək mümkündür. Əminəm ki, müqayisəli ədəbiyyat prinsipləri ilə yanaşsaq, çox maraqlı analogiyalar və mətnaltı mənalar üzə çıxa bilər. Bundan əlavə, Səməd Behrəngini İranda Azərbaycanlı satirik, tənqidi yazıçısı hesab etməliyik. Təkcə "Balaca qara balıq" kimi əsərindən onun bərabərhüquqluluq, azadlıq kimi mövzulardan car çəkdiyini başa düşürük. Səməd Behrənginin 1967-ci il avqustun 31-də Cənubi Azərbaycanın Xumarlı yaşayış məntəqəsi yaxınlığında Araz çayında müəmmalı şəraitdə boğulmağı da sadəcə təsadüf deyil, elə balaca qara balığını aqibəti kimi bir aqibət olub, hansısa mənfur iradənin, əclaf qüvvənin tamahına məruz qalıb. 

Hər kəsin arzusu nə vaxtsa, bir az tez, bir az gec, amma mütləq dünyaya gəlir və hamıya arzu edirəm ki, arzularına qovuşsunlar, çünki həyatımızı mənalı edən və dəyər qılan ən əsas şey, mənəviyyatımızın dərinliklərindən süzülüb gələn missiyamızın düzgün reallaşdırılmasıdır.

Səsli kitab üçün aşağıdakı videonu istifadə edin