Erik-Emmanuel Şmitt - Bağdadlı Uliss

Éric-Emmanuel Schmitt - Ulysse From Bagdad

Эрик-Эмманюэль Шмитт - Улисс из Багдада

"Bağdadlı Uliss" fransız yazıçısı Erik-Emmanuel Şmittin 2008-ci ildə çap olunan romanıdır. Süjetin mərkəzində müharibə nəticəsində dağılan Bağdaddan qeyri-qanuni yollarla qaçmağa çalışan gənc bir ərəbdir. O, hər vəchlə arzularının şəhəri olan Londona getmək istəyir. Bu gənc ərəbin adı Saaddır. Onun dediyinə görə adının mənası ərəbcə xoşbəxtlik, ingiliscə isə kədər mənasını verir. O, totalitarizm, zorakılıq və özbaşınalıqla aşıb daşan ölkədə yaşaya bilmir. Onun atası, dostları və sevgilisi ABŞ-İraq toqquşmasında həlak olur. Roman hələ sönməyən İraq müharibəsinin alovunu, demokratiyanın ikili standartlarını, miqrantlara və qaçqınlara olan münasibətləri yaxşı işıqlandırır və oxucunu əsas obrazın gözü ilə bütün bu dəhşətləri yaşamağa vadar edir. 

Adının mənası və sosial statusu haqda məlumatları oxucu ilə bölüşəndən sonra qəhrəmanımız avtobioqrafiyasını da bizimlə bölüşür. Qəddar diktator Səddam Hüseynə qatı nifrət bəsləyən Saad, rejim tərəfindən qadağan edilmiş dünya klassik bədii ədəbiyyatına böyük həvəs göstərir və universitetdə təhsil ala-ala onu öldürməyi özünə məqsəd edən qeyri-qanuni siyasi müxalifətə üzv olur. 1990-cı il Bəhreyn-İraq müharibəsinin İraqda törətdiyi faciələr bizi bir daha müharibənin və diktaturanın xalqları necə əzdiyini və məhv etdiyini sübut edir. 11 sentyabr hadisəsindən sonra ölkədə ABŞ istilasını gözləyən insanların qorxularını oxumaq və birmənalı münasibətlərə şahidlik etmək romanın maraqlı hissələrindən hesab edilə bilər. Buna baxmayaraq ABŞ istilası vətəndaş müharibəsinə və çoxsayılı terror hadisələrinə səbəb olur. Dini icmaların qatı düşmənçilik etməyə başlaması və hakimiyyəti ələ keçirməyə cəhd etmsəi, gənci təhsildən, sevgidən və sivil cəmiyyət həyatından uzaqlaşdırır. 

Erik-Emmanuel Şmitt 

Romanın üçüncü ən mühüm hissəsi kimi Saadın Misirə gəlişini hesab etmək olar. Misirin Afrikanın acınacaqlı həyatdan qaçan zənci insanlara və dağılan ərəb ölkələrinə müvəqqəti vətənlik etməsi olduqca maraqlı oldu. Repressiayalar, diktatura, iqtisadi-siyasi və mədəni tənəzzül haqda oxumaq yenilik olmasa da, roman obrazlarının qatdığı canlılıq maraqlı oldu. 

Romanın ən çox xoşuma gələn tərəfi o oldu ki, roman bəzi həqiqətləri yaxşı işıqlandırır. Saad rəsmi qaçqın kimi avropaya miqrasiya etmək istəyərkən başa düşür ki, o, avropalılar üçün həmişəlik ərəb kimi qalacaq və heç vaxt özününkü olmayacaq. Bu çətin vəziyyətdə olan şərqə olan tipik qərb münasibəti və əbədi həqiqətdir. Əvvəllər nədənsə elə düşünürdüm ki, qərb və şərq ayırımı əhəmiyyətsiz bir şeydir və bütün insanlar sadəcə insandırlar, fərqli deyillər. Halbuki, bu gün başa düşürəm ki, biz hətta eyni millət və cəmiyyət daxilində belə necə də fərqliyik. Mövzu baxımından bütün "özgə-doğma", "qaçqın-yerli", "miqrant-yerli" kimi bölgülər romanın süjet xəttində, mental səviyyəsində, obrazların fəlsəfi söhbətlərində olduqca canlılıqla işıqlandırılıb. Müəyyən müddətdən sonra Saad yaxşı başa düşür ki, dünyada yaranmış bütün bölgülərin kökündə bəşər tarixini qana boyamış müharibələr dayanır. Onun müharibəsiz cəmiyyət arzularını oxuduqca insanın nəyisə dəyişdirməyə olan həvəsi daha da artır. 

Başına gələn macəralardan və ölüm-dirim mübarizələrindən sonra adını dəyişdirərək bir təhər Siciliyaya gələn Saad, keçmişini unutmağa çalışır və Uliss olur. Saadın Ulissə çevrilməsi prataqonistin ilk transformasiyası olmasa da, pik nöqtəsi olduğunu demək olar. Çünki bu nöqtədən sonra, baş obraz, sanki, sakitləşir və daha sonra passiv-fəlsəfi mühakimələr kontekstində bəzi şeyləri götür-qoy edir. Qərb cəmiyyətini asıb-kəssə də, qəlbinin dərinliyində ona qarşı dərin rəğbət bəsləyir. Başına gələn faciələr belə onu Londonda yaşamaq fikrindən daşındıra bilmir. 

Bütün bu yazılanlar çərçivəsində təcrübəli oxucu dərhal başa düşür ki, o tmamilə tipik qitələrarası inteqrasiyaya çalışan fərdin faciəsini oxuyur. Öncədən də qeyd etdiyim ki, cəmiyyətlərimizin fərqliliyi və diffuziyaya qarşı göstərdiyi dirəniş, ikili standartlar və sosial eqoizm bütün potensialları öldürən və prespektivi daraldan xarakterə malikdir. Təqdirəlayiqdir ki, Xalid Hüseyni romanlarından fərqli olaraq "Bağdadlı Uliss" qərb cəmiyyətini birmənalı xilaskar və qəhrəman kimi göstərməyən olduqca geniş ideya perimetrinə sahibdir. Hər iki tərəf obyektiv şəkildə təsvir olunur. Əsas fokus mərkəzi sadə bir ərəb gəncdir. Süjet xəttinin bədiilikdən çox ekşn janrına meyillənməsi mənə "Şantaram" romanını xatırlatsa da, şübhəsiz ki, fərqlər çoxdur. 

Bəlkə də bizlər hər gün bütün o "şərq-qərb", "mən-sən", "doğma-özgə" kimi anlayışlar haqda düşünürük, nəyisə başa düşürük, nəyisə qəbul etmirik. Əslində isə bu bölgüləri yaşamaq tamam başqa hisdir. Təki, bəşəriyyəti hər daima hədələyən qəddar müharibələr olmasın. Sakitləşsək, bu anlayışlar öz-özünə yox olub gedəcək. 

Müharibəsiz həyat arzusuyla.